Phan Châu Trinh là nhà yêu nước có vị trí đặc biệt trong lịch sử hiện đại Việt Nam. Do điều kiện hoạt động ở ngoài nước trong thời gian dài (14 năm ở Pháp, về nước chỉ vỏn vẹn 9 tháng thì qua đời) nên mặc dù tang lễ Phan Châu Trinh đã là một sự kiện lịch sử quan trọng nhưng sự hiểu biết về cuộc đời hoạt động của nhân vật lịch sử này vẫn còn hạn chế.
Cuốn sách này do cháu ngoại của Phan Châu Trinh sưu tầm và biên soạn. Sách chủ yếu nhằm giới thiệu các tài liệu mới sưu tầm được, hy vọng cung cấp cho bạn đọc các chứng cứ lịch sử nhằm đóng góp một bước cho quá trình tìm hiểu và đánh giá Phan Châu Trinh.
Được biết gần đây Thư khố quốc gia hải ngoại Pháp xây dựng tại Aix-en-Provence đã gom về nhiều tài liệu về các phong trào và nhân vật quan trọng ở Đông Dương từ trước và trong đầu thế kỷ 20, Nguyễn Thị Bình và tôi là cháu ngoại của Phan Châu Trinh thấy có trách nhiệm phải góp phần sưu tầm tài liệu về người ông của mình. Tôi đã nghỉ hưu nên được ủy thác làm việc này. (…) Sau hai dợt đi sưu tầm năm 1995 và 1998, tổng cộng 6 tháng ở Pháp, cộng với sự giúp đỡ về tài liệu và ý kiến của một số nhà nghiên cứu ở Pháp (…) hoặc các nhà nghiên cứu trong nước (…) chúng tôi đã thu gom được hàng ngàn trang tư liệu quí giá liên quan tới Phan Châu Trinh.” Cuối bài, bà viết: “Sau chót xin có vài lời tâm sự: Tôi xử lý gần xong tư liệu và bắt tay vào dàn dựng tác phẩm thì tuổi đã 75, các hạn chế bắt đầu xuất hiện, đặc biệt là cả đời chưa làm sách bao giờ nên khá lúng túng… Nguyên Ngọc, nhà văn cùng quê, đầy ngưỡng mộ đối với Phan Châu Trinh đã tự nguyện và nhiệt tình đến trực tiếp giúp tôi (…) Không hề làm thay, anh khuyến khích tôi tự viết các lời dẫn và chú thích… Anh động viên tôi: “Tư liệu rất quý, chị nắm vấn đề tốt và viết được, sách sẽ hấp dẫn đấy…” Mặc tôi nài nỉ, anh chỉ sửa rất ít về văn.” Và bà còn viết rõ ràng: “Phần tôi chỉ xin giới hạn trong nhiệm vụ giới thiệu các tài liệu đã sưu tầm được.”.
Nhân đi tìm tư liệu về Phan Châu Trinh, bà đã thu thập được cả những tư liệu về Phạm Quỳnh. Ngày 20/1/1994 bà viết cho hai bà Phạm Thị Ngoạn và Phạm Thị Hoàn là con gái Phạm Quỳnh ở Paris, có đoạn sau: “Tôi đi nghiên cứu ở Archives d’Outre-Mer ở Aix-en-Provence có thấy được một số báo cáo của agents của mật thám Pháp báo là đầu tháng 5/1922 có một cuộc gặp của cụ Phan Châu Trinh với cụ Phạm Quỳnh và ông Nguyễn Văn Vĩnh mà nó không ghi được nội dung, chỉ nghe được ông Vĩnh kể lại nhưng chúng không tin và có tin hai người này có gặp ông Phan Văn Trường và Nguyễn Ái Quốc tại Paris hoặc ở Tours nhưng nó không ghi được nội dung (Đó là năm hai người qua dự đấu xảo thuộc địa tại Marseille).” Ngoài ra, trong bản viết tay đó bà còn kể cả chuyện bà gặp nhà văn Sơn Tùng ở Hà Nội và được biết tư liệu quan trọng về mối thân tình giữa Nguyễn Ái Quốc và Phạm Quỳnh từ thời trẻ, dẫn đến việc Hồ Chí Minh bất bình trước việc Phạm Quỳnh bị bắt và đau đớn, phẫn nộ khi biết tin Phạm Quỳnh bị giết....
